۶ قدم فاصله تا سبک باروک

باروک برای من یک دغدغه بود. یک لغت که در ذهنم همواره به دنبال معنی اش می گشتم. مشغله های زندگی فرصت نداده بود که سراغش بروم. تا اینکه بالاخره این طلسم شکسته شد و با کتابی شگفت انگیز آشنا شدم. کتابی که می توانستم در آن غرق شوم و یکی یکی تمام سوالاتم را درباره دوره باروک از او بپرسم. این مقاله چکیده ایست از آنچه در این باره یاد گرفتم.

۱٫دوران باروک از کجا شروع شد؟

مطمئنم که کلمه باروک حتما تا امروز به گوشتان خورده. اگر کنجکاو بوده و دنباله اش را گرفته باشید، به ترکیباتی مثل معماری سبک باروک رسیدید. باروک در اصل یک دوره در تاریخ است، یک محدوده زمانیِ خیلی دور. جایی درست بعد از دوره رنسانس و در خلالِ دوران کلاسیک. باروک در اروپا متولد شد و در همان جا اوج گرفت و البته در کمتر از صد سال بعد به تدریج محو و ناپدید شد. اواخر قرن شانزدهم میلادی بود که سبک باروک با همه خوبی و بدی هایش در هنر رسوخ کرد.

۲٫ باروک در لغت به چه معنی است؟

لغت باروک در جواهرسازی به سنگ یا مرواریدی گفته می شود که به شکلی نامنظم تراش خورده. یعنی خلاف حالت سنگ های زینتی دیگر که باید صیقل خورده و صاف باشند. باروک یک تمایز است نسبت به آنچه رواج دارد. به همین ترتیب در ادبیات، باروک به آن اثری گفته می شود که کلاسیک نیست و از این رو جنبه ای منفی دارد. امری غیرعادی است.

۳٫ آیا باروک سبکی پرطرفدار است؟

خوب می دانید که در هر عصر و دوره ای، آن اتفاقی که عادت ها را می شکند و با جسارتی تحسین برانگیز، خودش را به نمایش می گذارد، طرفداران زیادی پیدا می کند اما در باور اکثریت جنبه ای منفی دارد. باروک هم همین اوضاع را داشت. به طوری که معماری کلیساها، تئاتر ها و داستان و اشعار، همگی به سمت باروکی شدن رفتند و راهی برای خود پیدا کردند.

جنبه ی منفی باروک از آن روست که باروک، هنر تظاهر و نمایش است. هنر تفاخر است. اما تفاخری که خود مقدمه ایست بر ادراک درون خویشتن. باروک معتقد است تنها با آراستن و زینت بخشی است که انسان پی می برد آنچه در حقیقت وجود دارد، آن روحیست که در پشت تمام این نقاب ها پنهان شده و روزی بالاخره پرده ها برمی افتند.

۴٫ شاخصه مهم معماری سبک باروک چیست؟

باروک در هنرهای تجسمی و خصوصا معماری دو ویژگی مشخص دارد:

یکی حرکت و استحاله و تناسخ است و دیگری تسلط دکور بر اصل بنا.

بیایید باهم این دو را بشکافیم.

اگر به معماری آن دوران نگاهی بیندازید، متوجه قوس و انحنای فراوان در تزئینات بنا می شوید. انگار که معمار قصد دارد به شما بگوید این طاق و این دیوار، اشیایی ثابت نیستند و مثل رودی در حرکت هستند. همه چیز در حال تغییر است.

نکته بعدی این است که در ساخت بنا آنچه ارجحیت دارد، خود بنا نیست، بلکه تزئینات و دکور مهم تر هستند. در واقع دیوار و طاق ها تنها ابزاری هستند که دکور ها بتوانند بر روی آن ها سوار شوند. اصل با تزئینات است.

۵٫ شاخصه سبک باروک در ادبیات و تئاتر چیست؟

همین ویژگی ها را در ادبیات و تئاتر دوران باروک هم می توان پیدا کرد.

تشبیهات در آثار این دوره همگی وارونه و متضاد هستند و نوعی تناسخ را شاهد هستیم. مثلا سنگ هایی که در یک تئاتر تبدیل به پسرانی جوان می شوند، یک نمونه از این استحاله است. انسان معمولا به پدیده ای در حرکت و فناپذیر تشبیه می شود. انسان مثل حباب آب یا رودی در جریان است.

بِرنینی از هنرمندان این دوره می گوید:

“انسان زمانی کاملا شبیه خودش است که در حال حرکت است.”

تسلط دکور در ادبیات به این شکل خودش را نمایان می سازد که مزایای ظاهر بر مزایای باطن تقدم دارد. آنچه مهم است جلوه گری است. دوره باروک در پاسخ به این سوال معروف شکسپیر در نمایشنامه هملت که می گوید: “بودن یا نبودن، مسئله این است” گزینه “بودن” را با یک شرط ضروری انتخاب می کند. باش اما برای تظاهر و جلوه گری! بودن تنها وسیله ایست برای تکیه کردن و بهانه ایست برای جلوه کردن. بودن به خودی خود ارزشی ندارد. تسلط دکور بر اصل بنا در معماری باروکی را که  به خاطر می آورید؟ این، مدلِ ادبیاتی تسلط دکور بر اصل است.

و در آخر می توان گفت که در باروک، همه چیز ظاهرسازی و لباس مبدل است، حتی خود زندگی.

۶٫ یک نمونه از اشعار این دوره را با هم بخوانیم:

تابستان زمستان خواهد بود و بهار پاییز

هوا سنگین خواهد شد و سرب سبک

ماهیان را خواهند دید که در هوا سفر می کنند

و لال هایی که صدای بسیار زیبا دارند

آب، آتش خواهد شد و آتش، آب

بهتر است که گرفتار عشق تازه ای شوم

***

مرض، شادی خواهد آورد و آسایش، غم

برف، سیاه خواهد بود و خرگوش، شجاع

شیر از خون خواهد ترسید

زمین، نه گیاه خواهد داشت و نه معدن

سنگ ها به خودی خود حرکت خواهند کرد

بهتر است که در عشقم تغییری روی دهد

بخشی از شعر قطعه های محال/ آمادیس ژامن/ ۱۵۹۲-۱۵۳۸

• به قول جرارد ژنت در مقاله ی “دنیای پشت و رو” :

شاید وجود ما همان سان قابل پشت و رو شدن است که در شعر شاعران باروک می بینیم.

برداشتی از فصل باروک /کتاب مکتب های ادبی اثر رضا سید حسینی